"Chuyện chức phán sự đền Tản Viên" là một trong những truyện đặc sắc trong tác phẩm Truyền kỳ mạn lục của Nguyễn Dữ. Đây là một câu chuyện mang yếu tố kỳ ảo, phản ánh tinh thần chính nghĩa, đồng thời gửi gắm những thông điệp nhân sinh sâu sắc. Tác phẩm không chỉ ca ngợi lòng dũng cảm, tính chính trực mà còn phê phán mạnh mẽ những thế lực đen tối, từ đó để lại cho người đọc những bài học nhân văn ý nghĩa.
Truyện kể về Ngô Tử Văn - một nho sĩ cương trực, khẳng khái, nổi tiếng là người chính trực và không chịu khuất phục trước cái xấu. Khi thấy ngôi đền của thổ thần bị một hồn ma tên tướng giặc chiếm giữ, tác oai tác quái, quấy nhiễu cuộc sống của dân lành, Tử Văn đã quyết định đốt đền để trừ hại cho dân. Tên tướng giặc vì thế mà hiện hồn báo thù, uy hiếp và tìm cách hãm hại ông. Đứng trước uy hiếp từ thế lực vô hình, Ngô Tử Văn vẫn cương quyết không nhượng bộ, càng làm rõ thêm bản lĩnh cứng cỏi và lòng dũng cảm của mình.
Hành động của Ngô Tử Văn là biểu hiện của một người luôn giữ vững chính nghĩa, không chấp nhận sự tồn tại của cái ác. Trước khi thực hiện, ông đã tắm rửa sạch sẽ, khấn vái trời đất, thể hiện lòng kính trọng và sự quyết tâm của ông. Đây không phải là hành động bồng bột mà là hành động có sự chuẩn bị kỹ càng, có sự cân nhắc về hậu quả. Sự quả cảm của Ngô Tử Văn khi quyết tâm đốt đền, trừ hại cho dân cho thấy hình ảnh của một người trí thức sẵn sàng đứng lên vì công lý, dù phải đối diện với uy quyền của các thế lực siêu nhiên.
Sau khi đốt đền, hồn ma tên tướng giặc đã hiện về trách móc và uy hiếp Ngô Tử Văn. Ông không hề tỏ ra sợ hãi, trái lại, càng cương quyết bảo vệ việc mình làm, dù cho bị tên tướng giặc đe dọa và có nguy cơ chịu nhiều hiểm nguy. Thổ Công đã giúp Tử Văn hiểu rằng việc ông làm là đúng đắn và khích lệ ông tiếp tục đấu tranh. Nhờ vào lòng dũng cảm và sự cứng cỏi, Tử Văn đã xuống âm phủ, gặp Diêm Vương và phân rõ lẽ phải, lẽ trái. Diêm Vương, đứng về phía lẽ phải, đã xử tên tướng giặc phải chịu tội, từ đó trả lại sự thanh bình cho dân làng.
Nhân vật Ngô Tử Văn là hình tượng đại diện cho tinh thần chính nghĩa và sự cương trực của con người. Ông không vì sự đe dọa của cái ác mà chùn bước, không chịu khuất phục trước quyền lực vô hình của thần quyền và ma quỷ. Tinh thần của Tử Văn còn là tinh thần trách nhiệm với cộng đồng. Chính hành động dũng cảm của ông đã giúp đẩy lùi bóng tối, trả lại bình yên cho người dân, thể hiện ý chí kiên cường của con người trước những thế lực đen tối, độc ác.
Truyện còn phản ánh quan điểm của Nguyễn Dữ về sự đối lập giữa thiện và ác, chính và tà. Tên tướng giặc trong truyện là hình ảnh tiêu biểu của cái ác, xâm lược và gây hại cho dân lành. Khi chết đi, hắn không chấp nhận sự phán xét của Diêm Vương mà tiếp tục dùng tà lực để hãm hại người dân. Ngược lại, Ngô Tử Văn lại là hiện thân của cái thiện, sẵn sàng đối mặt và đấu tranh để đẩy lùi thế lực xấu xa. Qua cuộc chiến giữa Ngô Tử Văn và tên tướng giặc, Nguyễn Dữ muốn gửi gắm thông điệp về sức mạnh của chính nghĩa và ý chí kiên cường của con người.
Về nghệ thuật, tác giả đã sử dụng khéo léo yếu tố kỳ ảo, với các tình tiết về ma quỷ, thần thánh và âm phủ, để làm nổi bật lên tính triết lý nhân sinh. Sự xuất hiện của thế giới âm phủ, cảnh xét xử của Diêm Vương không chỉ tăng thêm phần ly kỳ mà còn cho thấy quan điểm về lẽ công bằng, lẽ phải. Hình ảnh của Diêm Vương và thổ thần đều là những nhân vật đứng về phía chính nghĩa, tượng trưng cho công lý, còn tên tướng giặc đại diện cho những kẻ xấu xa, bị trừng trị vì những hành động ác độc.
Ngôn ngữ của truyện mang đậm phong cách kể chuyện dân gian, giản dị nhưng thấm đượm ý nghĩa. Cách xây dựng nhân vật cũng mang nét đặc trưng của văn học trung đại Việt Nam. Ngô Tử Văn được khắc họa với tính cách thẳng thắn, kiên cường, không khuất phục trước cái ác. Qua đó, Nguyễn Dữ đã xây dựng một hình tượng anh hùng lý tưởng trong văn học, gần gũi nhưng không kém phần cao đẹp.
Tóm lại, "Chuyện chức phán sự đền Tản Viên" là một câu chuyện mang nhiều ý nghĩa về chính nghĩa, lòng dũng cảm và sự chính trực. Tác phẩm không chỉ phơi bày mặt tối của xã hội phong kiến với những thế lực tà ác, mà còn ca ngợi tinh thần đấu tranh của con người. Qua hình tượng Ngô Tử Văn, tác giả khẳng định lòng tin vào công lý, thể hiện rằng chính nghĩa luôn tồn tại và chiến thắng trong cuộc sống, và tinh thần kiên quyết đấu tranh bảo vệ lẽ phải luôn đáng trân trọng. Truyện còn là lời nhắc nhở về giá trị của đạo đức, lòng yêu nước và trách nhiệm với cộng đồng trong xã hội.
